Zbójnicy 07

ROZDZIAŁ VII - "ZAKOŃCZENIE"

---

            Zbójnictwo góralskie to temat odkrywający przed badaczem nieznane, pełne tajemnic zakątki duszy góralskiej. Ale wzbudza przy tym niedosyt, w pewnym sensie rozczarowuje, rodzi żal, że rozważania dobiegły już końca.

Władysław Skoczylas - Zbójnicki, drzeworyt Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce. źródło: www.pinakoteka.zascianek.pl/Skoczylas/Index.htm

            Z wszystkich form oporu chłopskiego przeciw feudalnemu wyzyskowi zbójnictwo było ruchem najbardziej masowym i trwałym. Działo się tak dlatego, ponieważ wyszedł on z łona wsi góralskiej, był wyrazem dążeń i tęsknot górali do życia pełnego swobody, wolnego od pańszczyźnianego jarzma. Bez aprobaty i pomocy biedoty wiejskiej niemożliwy byłby rozwój zbójnictwa. Jako swoisty rodzaj partyzantki, musiało ono posiadać odpowiednie zaplecze.

            Wielokrotnie w poszczególnych rozdziałach podkreślano znaczenie, jakie dla zbójników miało przyjazne poparcie ze strony chłopstwa. Wbrew szlachcie, która między zbójnikiem a zwykłym rozbójnikiem stawiała znak równości, w pojęciu chłopów zbójnictwo nie było przestępstwem. Zbójnicy bowiem "równali świat", zabierali tylko tym, którzy posiadali więcej niż im się należało. W wyobraźni ludu wytwarzało się poczucie solidarności z "siumnymi chłopcami". Wszak byli oni tak samo poza nawiasem prawa, jak faktycznie poza prawem było całe chłopstwo.

            Biedota wiejska udzielała zbójnikom różnorakiej pomocy. Oprócz ostrzegania ich i przechowywania stwarzała ona także dogodne warunki dla leczenia rannych lub chorych zbójników. Pomocy ludności zawdzięczali często zbójnicy przetrwanie szczególnie trudnego okresu jaki była zima. Oprócz tego u wieśniaków znajdowali dogodny skład dla zrabowanych rzeczy i broni. Chłopi byli pewnego rodzaju pośrednikami w kupnie lub zamianie łupów zbójeckich, niejednokrotnie pełnili rolę szpiegów, a nawet udzielali pomocy w ucieczce z więzienia. Wszystkie te formy były nielegalne, wyjątek stanowiło wyręczanie zbójników przez chłopów od kary.

             Żadne jednak kary nie odstraszały ludności od "komitywy" ze zbójnikami. Silą rzeczy szlachta sama oszczędzała winnych z obawy przed utratą cennych sił roboczych.

            Mit zbójnicki, tak starannie pielęgnowany przez tradycję ludową i literaturę, otaczał zbójników aureolą bohaterstwa i przypisywał im niezwykłe, zgoła nieludzkie czyny. Postacie hetmanów zbójnickich urosły do rzędu niezwyciężonych herosów posiadających nadzwyczajną moc.

            Z wątków baśniowych chętnie korzystała poezja, film, balet czy opera. Wykorzystał je Gustaw Morcinek w powieści "Harnasie", Kazimierz Przerwa-Tetmajer w niezapomnianej "Legendzie Tatr", Jalu Kurek w "Janosiku" i wielu, wielu innych. Ustalenie prawdy historycznej w powodzi uroczych legend jest sprawą trudną, ale konieczną. Historyk nie może sobie pozwolić na tego rodzaju fantazje i jemu przypada w udziale niewdzięczne zadanie - odarcie zbójnictwa z idealistycznej szaty. Do nauki jednak należy ostatnie słowo, nie może ona pozostać na uboczu, lecz konsekwentnie, uparcie zmierzać do wykrycia prawdy.

            Wytworzyły się wobec tego dwa obrazy zbójnictwa: tradycyjno-literacki i historyczny.

        Mimo pewnych różnic narodowościowych, zwyczajów i obyczajów zbójnictwo kwitło w rejonie obszarów górskich całej południowej Europy (Dobosz w Karpatach Wschodnich, hajducy serbscy, uskocy bułgarscy, bétyárzy madziarscy, zbójcy gór kalabryjskich, anatolijskich, kaukaskich itp.)

            Największe nasilenie przybierało zbójnictwo w latach wojen i niepokojów. W XVII i XVIII w. przez Europę przeszła fala rozruchów. Na Węgrzech była wojna chłopska Dózcy, rozgorzał płomień powstania na Ukrainie pod wodzą Chmielnickiego, Stienki, Razina, bunt Kostki Napierskiego na Podhalu. Zaliczyć tu także należy "bunty" chorwackie w XVI w., powstanie Hory i Kloszki w Siedmiogrodzie (1785), powstanie Pugaczowa, które wstrząsnęło Rosją, rebelie w Banacie (1735) itp. wystąpienia. Ogniska tych buntów miały podłoże społeczne. Często bunt zamieniał się w ruch masowy, gdy znalazł się odpowiedni przywódca. Tam natomiast, gdzie opór nie miał zorganizowanej formy i gdzie tylko jednostki podnosiły bunt i szły w las, tworzyło się zbójnictwo przypominające swym charakterem partyzantkę.

            Jak widać z powyższego, zbójnictwo zawsze i wszędzie miało charakter społecznie pozytywny ze względu na wyraźne ostrze antyfeudalne. Było ruchem wymierzonym przeciwko wyzyskowi i nierówności społecznej i jako takie przeszło do historii wsi polskiej w Rzeczpospolitej przedrozbiorowej.

BIBLIOGRAFIA

---

• A. Źródła:
  • a. Źródła rękopiśmienne:
  • 1. Augustin Franciszek: Jarbuch oder Zusamenstellung geschichtlicher Thatsachen, welche die Gegend von Oswieczym und Seypusch angehen, kronika z 1842 roku, Powiatowe Archiwum Państwowe w Żywcu, tłumaczenie Karola Suchanka: Historia Proćpaka.
  • 2. Ordynacja królowej Konstancji, żony Zygmunta III dla miasta Żywca z roku 1624, Rękopis Biblioteki Jagiellońskiej nr 3410 (kopia) z roku 1783.
  b. Źródła drukowane:
  • 1. Akta sejmikowe województwa krakowskiego, t.II, 1621-1660. Fascykuł drugi, wydał Przyboś Adam, PAN Inst. Historii, Wrocław - Kraków 1955.
  • 2. Andrzeja Komonieckiego dziejopis żywiecki. Wydał i wstępęm opatrzył dr Szczotka Stanisław, t.I, Żywiec 1937, t.II, Żywiec 1939 - jedyny egzeplarz w posiadaniu Powiatowego Archiwum Państwowego w Żywcu.
  • 3. Księga gromad państwa suskiego 1699 - 1757, Starod. Prawa Pols. Pomniki XII, s. 1-60.
  • 4. Musioł Ludwik: Historyczny Klimczok. Przyczynek do dziejów rozboju w Beskidach, w "Zaranie Śląskie" XI, 1935, s. 294-296.
  • 5. Podróż Simplicissimusa węgierskiego do Tatr w XVII wieku, z niemieckiego przełożył, wstępem i objaśnieniami opatrzył Szopiński Baltazar, w: "Pamiętniki Towarzystwa Tatrzańskiego" t.XXVIII, 1907 r., s. 36-65.
  • 6. Radzikowski Stanisław Eliasz: Polscy górale tatrzańscy, czyli Podhale i Tatry na początku wieku XIX, w: "Lud" III, 1897, s. 225-273.
  • 7. Semkowicz Władysław: Materiały źródłowe do dziejów osadnictwa Górnej Orawy, Cz. II, Listy i akta, Zakopane 1939.
  • 8. Szczotka Stanisław: Legendarny zbójnik śląski Klimczak w świetle źródeł historycznych, w "Zaranie Śląskie" XII, 1936, s. 261-263.
  • 9. Szczotka Stanisław: Materiały do dziejów zbójnictwa góralskiego z lat 1589-1782, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Lublin - Łódź, 1952.
  • 10. Szczotka Stanisław: Materiały do dziejów zbójnictwa w Żywiecczyźnie, Lwów 1938, nakładem Towarzystwa Ludoznawczego, odbitka z Kwartalnika Etnograficznego "Lud" XXXV, 1937.
  • 11. Szczotka Stanisław: Żywot zbójnicki Józefa Baczyńskiego zwanego Skawickim, w: "Lud" XXXIV, 1936, s. 157-169.
  • 12. Włodarska Teresa, Rączka Zofia: Hetmani zbójniccy Wojciech i Mateusz Klimczokowie w świetle nowych źródeł, w: "Zaranie Śląskie" XXIV, z.3, 1961, s. 685-693.
  • 13. Zborowski Juliusz: Pieśń o standrechcie i Proćpakowej bandzie w r. 1795,w : "Lud" XXVIII, 1929.

• B. Opracowania:
  • 1. Delaveaux Ludwik: Górale Beskidowi Zachodniego pasma Karpat. Rys etnograficzny zwyczajów i obyczajów włościan okolic Żywca, Kraków 1851.
  • 2. Długopolski Edmund: Rządy Mikołaja Komorowskiego na Podhalu, w: "Pamtnik Towarzystwa Tatrzańskiego", t.XXXI, 1911, s.35-69.
  • 3. Dobrowolski Kazimierz: Początki osadnictwa na Podhalu, w: "Najstarsze osadnictwo Podhala", Lwów 1935, s. 1-19.
  • 4. Grekow Borys: Prawidłowości w dziejach chłopów w Europie, w: "Kwartalnik historyczny", t.LVI, 1948, s. 285-300.
  • 5. Kotlarska Janina: Bunt górali, w: "Kalendarz Beskidzki", r.1963, s. 81-86.
  • 6. Kotlarska Janina: Kronika wójta Andrzeja Komonieckiego, w: "Kalendarz Beskidzki", r. 1963, s. 145-148.
  • 7. Krzyżanowski Józef: Proces Janosika, w: "Przegląd Współczesny", r. 1936, nr. 6(170) i 7(171), s. 109-127 i s. 69-88.
  • 8. Łukasik Stanisław: Zbójnictwo w polskich Karpatach, w: "Kuryer Literacko-Naukowy, 1936, nr 28,29,30, Rok XIII."
  • 9. Morcinek Gustaw: O beskidzkim zbójniku Ondraszku, w: "Kalendarz Beskidzki", r. 1963, s. 81-86.
  • 10. Ochmański Władysław: Zbójnictwo góralskie. Z dziejów klasowej wsi góralskiej, Ludowa Spóldzielnia Wydawnicza, Warszawa 1950.
  • 11. Ochmański Władysław: Zwalczanie zbójnictwa góralskiego przez szlachtę w XVII i XVIII wieku, w: "Czasopismo Prawno-Historyczne", t.III, Poznań 1951, s. 193-241.
  • 12. Putek Józef: Mroki średniowiecza, Kraków 1938, wyd. II.
  • 13. Putek Józef: O zbójnickich zamkach, heretyckich zborach i oświęcimskiej Jerozolimie, Kraków 1938.
  • 14. Rafacz Józef: Dzieje i ustrój Podhala nowotarskiego za czasów dawnej Rzeczpospolitej polskiej, Warszawa 1935.
  • 15. Rafacz Józef: Z dziejów zbójców podtatrzańskich, w: "Lud" XX, 1914-1918, s. 303-310.
  • 16. Reychman Jan: Mit zbójnicki, w: "Odrodzenie", 1945, nr 46, s. 5.
  • 17. Reychman Jan: Zbójnictwo karpackie w nowym oświetleniu, w: "Kuźnica" 1948, nr 48, s. 10-11.
  • 18. Semkowicz Władysław: Z dziejów zbójnictwa na Orawie, w: "Ziemia", t. XVI, s. 180-182, Warszawa 1931.
  • 19. Słownik folkloru polskiego, pod red. Krzyżanowskiego Juliana, Wiedza Powszechna 1965, s. 464-465.
  • 20. Stanek Jan: Z dziejów ziemi oświęcimskiej, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1959.
  • 21. Szczotka Stanisław: O zbójnikach żywieckich na Śląsku, w: "Zaranie Śląskie" XIV, 1938, s. 210-220.
  • 22. Szczotka Stanisław: Powstanie chłopskie pod wodzą Kostki Napierskiego, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1951.
  • 23. Szczotka Stanisław: Udział chłopów w walce z potopem szwedzkim, Spółdzielnia Wydawnicza "Wieś", Lwów 1939.
  • 24. Szczotka Stanisław: Uwagi o zbiegostwie włościan w dawnej Polsce, Nadb. z Roczników Dziejów Społecznych i Gospodarczych, t. XI, 1949.
  • 25. Szczotka Stanisław: Walka chłopów o wymiar sprawiedliwości, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1950.
  • 26. Szczotka Stanisław: Zbójnictwo góralskie w świetle legendy i prwady historycznej, odbitka ze sprawozdań Towarzystwa Naukowego we Lwowie, r.XIII, z.1, Lwów 1938.
  • 27. Szczotka Stanisław: Z dziejów chłopów polskich, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1951.
  • 28. Szczotka Stanisław: Z dziejów stosunków polsko-morawskich, w: "Gronie" 1939, r.II, nr 1(5).
  • 29. Szczotka Stanisław: Z dziejów zbójnictwa w Beskidzie Zachodnim - O Sebastianie Burym "zbójeckim hetmanie" z 1630 r., w: "Głos Narodu", nr 129, 12 V 1935 r., s.IV.
  • 30. Szczotka Stanisław: Z dziejów zbójnictwa w Beskidzie Zachodnim - Marcin Portasz harnaś zbójnicki pod koniec XVII wieku, w: "Głos Narodu", nr 157, 9 VI 1935 r., s. V-VI.
  • 31. Szkolnik Wawrzyniec: O Zawoi, w: Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego XXV, 1904, s. 445-45.
  • 32. Zborowski Juliusz: Ludoznawcze przyczynki z góraszczyzny, w "Lud" XXXI, 1932, s. 65-92.
  • 33. Zborowski Juliusz: Zbójnickie pieniądze, w: "Wierchy" I, s. 43-51.